Gmina i miasto Czerwionka-Leszczyny jest podstawową jednostką lokalnego samorządu terytorialnego, powołaną do organizacji życia publicznego na swoim terytorium. Wszystkie osoby, które na stałe zamieszkują na obszarze Czerwionki, Leszczyn, Czuchowa, Dębieńska, Bełku, Książenic, Palowic, Przegędzy, Stanowic i Szczejkowic, z mocy ustawy o samorządzie gminnym, stanowią gminną wspólnotę samorządową i realizują swoje zbiorowe cele lokalne poprzez udział w referendum oraz poprzez swe organy.

Gmina wykonuje zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność . Posiada osobowość prawną. Zadaniem gminy jest zaspokajanie zbiorowych potrzeb jej mieszkańców oraz tworzenie warunków dla racjonalnego jej rozwoju. Do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, nie zastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów, do których należą:

• zadania gminy (własne i zlecone),
• zadania powiatu, województwa, na podstawie porozumień zawartych z tymi jednostkami samorządu terytorialnego,
• inne zadania wynikające z przepisów szczególnych oraz porozumień zawartych przez gminę z organami administracji rządowej.

W szczególności zadania własne obejmują sprawy:

• ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej,
• gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego,
• wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymania czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk i unieszkodliwiania odpadów komunalnych, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz,
• lokalnego transportu zbiorowego,
• ochrony zdrowia,
• pomocy społecznej, w tym ośrodków i zakładów opiekuńczych,
• gminnego budownictwa mieszkaniowego,
• edukacji publicznej,
• kultury, w tym bibliotek gminnych i innych placówek upowszechniania kultury,
• kultury fizycznej i turystyki, w tym terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych,
• targowisk i hal targowych,
• zieleni gminnej i zadrzewień,
• cmentarzy gminnych,
• porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia i utrzymania gminnego magazynu przeciwpowodziowego,
• utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych,
• polityki prorodzinnej, w tym zapewnienia kobietom w ciąży opieki socjalnej, medycznej i prawnej,
• wspierania i upowszechniania idei samorządowej,
• promocji gminy,
• współpracy z organizacjami pozarządowymi,
• współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw.

Mieszkańcy gminy podejmują rozstrzygnięcia w głosowaniu powszechnym poprzez wybory i referendum oraz za pośrednictwem organów gminy. Organami gminy są:

• Rada Miejska - organ stanowiący i kontrolny,
• burmistrz gminy i miasta - organ wykonawczy.

Siedziba organów gminy znajduje się w mieście Czerwionka-Leszczyny. Działalność organów gminy jest jawna. Jawność działania organów gminy obejmuje w szczególności prawo obywateli do uzyskiwania informacji, wstępu na sesje Rady Miejskiej i posiedzenia jej komisji, a także dostępu do dokumentów wynikających z wykonywania zadań publicznych, w tym protokołów posiedzeń organów gminy i komisji rady gminy.

W gminie mogą być tworzone jednostki pomocnicze w postaci sołectw, dzielnic i osiedli. Jednostkami pomocniczymi gminy i miasta Czerwionka-Leszczyny są:

• sołectwa: Stanowice, Bełk, Palowice, Szczejkowice, Książenice, Przegędza,
• dzielnice: Leszczyny Osiedle, Leszczyny Stare, Czerwionka Karolinka, Czerwionka Centrum, Dębieńsko, Czuchów,
• osiedla: Osiedle Malenie.

Nadzór nad działalnością jednostek pomocniczych sprawuje Rada Miejska.

W celu wykonywania swoich zadań w formach przewidzianych w ustawie o samorządzie gminnym, gmina może tworzyć jednostki organizacyjne i zawierać umowy z innymi podmiotami. Ponadto gmina może prowadzić działalność gospodarczą wykraczającą poza zadania o charakterze użyteczności publicznej, wyłącznie w drodze tworzenia spółek prawa handlowego. W gminie i mieście Czerwionka-Leszczyny funkcjonują następujące jednostki organizacyjne:

• Urząd Gminy i Miasta Czerwionka-Leszczyny,
• Biblioteka Publiczna w Czerwionce-Leszczynach,
• Redakcja Gazety Lokalnej Kurier Spółka z o.o.,
• Miejski Ośrodek Kultury w Czerwionce-Leszczynach,
• Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Czerwionce-Leszczynach,
• Ośrodek Pomocy Społecznej w Czerwionce-Leszczynach,
• Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Spółka z o.o.,
• Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Czerwionce-Leszczynach,
• Zespół Ekonomiczno-Administracyjny Szkół w Czerwionce-Leszczynach,
• Gimnazjum nr 1 w Czerwionce-Leszczynach,
• Gimnazjum nr 2 w Czerwionce-Leszczynach,
• Gimnazjum nr 3 w Czerwionce-Leszczynach,
• Gimnazjum nr 4 w Czerwionce-Leszczynach,
• Gimnazjum nr 5 w Czerwionce-Leszczynach,
• Gimnazjum nr 6 w Czerwionce-Leszczynach,
• Gimnazjum nr 7 w Czerwionce-Leszczynach,
• Szkoła Podstawowa nr 1 w Czerwionce-Leszczynach,
• Szkoła Podstawowa nr 3 w Czerwionce-Leszczynach,
• Szkoła Podstawowa nr 4 w Czerwionce-Leszczynach,
• Szkoła Podstawowa nr 5 w Czerwionce-Leszczynach,
• Szkoła Podstawowa nr 6 w Czerwionce-Leszczynach,
• Szkoła Podstawowa nr 7 w Czerwionce-Leszczynach,
• Szkoła Podstawowa nr 8 w Czerwionce-Leszczynach,
• Szkoła Podstawowa w Bełku,
• Szkoła Podstawowa w Palowicach,
• Szkoła Podstawowa w Szczejkowicach,
• Szkoła Podstawowa w Przegędzy,
• Szkoła Podstawowa w Stanowicach,
• Szkoła Podstawowa w Książenicach,
• Przedszkole nr 1 w Czerwionce-Leszczynach,
• Przedszkole nr 3 w Czerwionce-Leszczynach,
• Przedszkole nr 6 w Czerwionce-Leszczynach,
• Przedszkole nr 7 w Czerwionce-Leszczynach,
• Przedszkole nr 8 w Czerwionce-Leszczynach,
• Przedszkole nr 9 w Czerwionce-Leszczynach,
• Przedszkole nr 10 w Czerwionce-Leszczynach,
• Przedszkole nr 11 w Czerwionce-Leszczynach,
• Przedszkole w Bełku,
• Przedszkole w Stanowicach.

Podstawy prawne określające zasady funkcjonowania gminy i miasta Czerwionka-Leszczyny stanowią:

• ustawa z dnia 8.03.1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz. U. z 2001 r. nr 142 poz. 1591 z późn. zm),
• Statut Gminy i Miasta Czerwionka-Leszczyny uchwalony na mocy uchwały nr XI/58/2003 Rady Miejskiej z dnia 27 czerwca 2003 r. w sprawie przyjęcia statutu gminy i miasta Czerwionka-Leszczyny (Dz. Urzęd. Woj. Śląskiego nr 81 z 18 sierpnia 2003 r. poz. 2201) z późn. zm.